Różnorodność gatunkowa czosnków występujących w środowisku naturalnym i możliwości gospodarczego ich wykorzystania

Cebula i czosnek należą w systematyce Reveala do rodziny czosnkowate Alliaceae i wszystkie gatunki określane są identyczną nazwą łacińską - Allium. Rodzaj ten obejmuje około 700 gatunków roślin występujących w stanie dzikim na całej półkuli północnej, przede wszystkim w strefie klimatu umiarkowanego. W warunkach naturalnych Polski stwierdzono występowanie 12 gatunków, przy czym jeden z nich (czosnek sztywny) uznaje się za gatunek wymarły. Pełna lista czosnków krajowych obejmuje następujące taksony:

• czosnek grzebieniasty ( Allium carinatum L.)
• czosnek główkowaty (Allium sphaerocephalum L.)
• czosnek kulisty (Allium rotundum L.)
• czosnek kątowaty (Allium angulosum L.)
• czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum L.)
• czosnek siatkowaty (Allium victorialis L.)
• czosnek skalny (Allium montanum F. W. Schmidt)
• czosnek syberyjski (Allium sibiricum L.)
• czosnek sztywny (Allium strictum Schrad.) - gatunek wymarły
• czosnek winnicowy (Allium vineale L.)
• czosnek wężowy (Allium scorodoprasum L. = A. scordoprasum L.)
• czosnek zielonawy (Allium oleraceum L.)

Cechą wspólną roślin należących do tej grupy jest czosnkowy zapach i podobna budowa kwiatów. Gatunki niskie dorastają do 15-25 cm, a silnie rosnące osiągają wysokość nawet ponad 1 metr. Liście czosnków są odziomkowe, płaskie lub rurkowate, o kolorze jasno, ciemno lub szarozielonym. Kwiatostanem jest baldach lub główka umieszczona na szczycie bezlistnej lub słabo ulistnionej łodygi. W kwiatostanie występują same kwiaty, kwiaty z cebulkami powietrznymi lub prawie same cebulki. Obecność cebulek w kwiatostanach lub ich brak, podobnie jak wygląd i kształt liści, są ważną cechą diagnostyczną, pomocną przy rozpoznawaniu gatunków. Kwiaty czosnków są promieniste, szypułkowe, drobne, a płatki _ jednonerwowe. Pręciki w liczbie 6 sztuk występują w dwóch okółkach, po 3 w okółku wewnętrznym i zewnętrznym. Ich nitki, szydlaste lub w nasadzie rozszerzone i opatrzone dwoma ząbkami o różnych kształtach (od obłych do lancetowatych), są również pomocne przy oznaczaniu taksonów. Kwitnące kwiaty zapylane są najczęściej przez pszczoły i motyle. Owocem jest torebka wypełniona czarnymi nasionami.

Część podziemną rośliny stanowi pojedyncza lub podwójna cebula (efekt podziału cebuli matecznej przez pęd kwiatostanowy na dwie cebule potomne), pokryta zależnie od gatunku delikatnymi białymi, żółtawymi, zielono-brunatnymi lub brązowo-czarnymi łuskami. Wokół cebul podziemnych wyrastają cebulki przybyszowe, umieszczone niekiedy na krótkich stolonach. Stanowią one, obok cebul głównych i cebulek powietrznych, podstawowe źródło materiału rozmnożeniowego. U niektórych gatunków (czosnek kątowaty, siatkowaty i skalny) rośliny tworzą cebule typu kłączowego, rozrastające się po powierzchni. Brak cebul podziemnych i cebulek powietrznych rekompensują dużą produkcją nasion. Rośliny należące do tej grupy mają kępy zielone aż do jesieni, natomiast u czosnków o cebulach zagłębionych w ziemi pędy i liście zasychają zaraz po kwitnieniu lub nawet nieco wcześniej.

Czosnki dziko rosnące były najczęściej stosowane w przeszłości, jako rośliny lecznicze. Doceniano ich bogaty skład, a zwłaszcza dużą zawartość soli mineralnych i substancji biologicznie czynnych (witaminy, biostymulatory). Obecnie wraca do nich medycyna tradycyjna proponując je w zielarstwie i farmakologii. Podkreśla się takie ich własności, jak: działanie bakteriobójcze, obniżanie ciśnienia krwi, korzystne oddziaływanie na serce, zapobieganie miażdżycy, pobudzanie wydzielania soku żołądkowego i żółci. Do nie mniej ważnych właściwości należy współudział w leczeniu chorób górnych dróg oddechowych (efekt działania bakteriobójczego i pobudzania wydzielania śluzu w oskrzelach).

W nowoczesnej hodowli zwierząt uważa się czosnki (główkowaty, kulisty, kątowaty, winnicowy, wężowy), za pożądany składnik porostu łąkowego i pastwiskowego, zapewniający dobrą kondycję zwierząt i jako antidotum na problemy trawienne. Przy braku dzikich czosnków w runi dodaje się niekiedy zwierzętom (konie sportowe, bydło opasowe, kozy) do paszy ich zamiennik _ czosnek zwyczajny (Allium sativum L.), którego zapach przenikając do potu odstrasza bąki.

Wzbogacanie składu gatunkowego runi przez podsiewanie użytków zielonych nasionami lub drobnymi cebulkami powietrznymi gatunków łąkowych jest ważnym zabiegiem profilaktycznym i leczniczym, który warto dołączyć do działań mieszczących się w sferze dobrej praktyki rolniczej.

Przy używaniu dzikich czosnków w kuchni zwraca się uwagę na miękkie, bogate w witaminę C oraz lekko aromatyczne i pobudzające apetyt liście. Zalecane są one jako składnik wiosennych (czosnek kątowaty, niedźwiedzi, siatkowaty, skalny, syberyjski) lub jesiennych (czosnek wężowy) zup. Można je też dodawać do różnego rodzaju sałatek i kisić oraz marynować w oliwie (przysmak w Niemczech). W podobny sposób mogą być wykorzystane, cebulki powietrzne czosnku winnicowego, wężowego i zielonawego, pozbawione twardej łuski zewnętrznej.

Względy estetyczne zadecydowały o tym, że czosnki dzikie zostały odkryte, jako cenne rośliny dekoracyjne. Walory ozdobne posiada niewątpliwie czosnek główkowaty, grzebieniasty, kątowaty, kulisty, niedźwiedzi, siatkowaty, skalny i syberyjski. Bogactwo form i różnorodność wymagań ekologicznych sprawia, że można je dostosować niemal do każdych warunków ogrodowych. Wszystkie wyglądają na rabatach bardzo dekoracyjnie. Pełny efekt ozdobny uzyskuje się, kiedy czosnki dzikie są posadzone w dużych kępach między innymi czosnkami lub bylinami. Część z nich, jako rośliny górskie (czosnek górski i siatkowaty), doskonale nadaje się do zastosowania w ogrodach skalnych i alpinariach. Większość gatunków ozdobnych może być użyta na kwiat cięty i do suszonych bukietów. W wazonie kwiaty czosnków utrzymują długo swoją świeżość, a niektóre pachną miodem.

Różnorodność biologiczna czosnków sprawia, że rodzime gatunki znajdują się w polu zainteresowania coraz szerszego grona ogrodników i osób poszukujących nowych ich zastosowań.